1631101 ความรู้เบื้องต้นทางบรรณารักษศาสตร์และสารนิเทศศาสตร์
Introduction to Library and Information Science

บทบาทของสารนิเทศ

บทบาทต่อการพัฒนาประเทศ

สารนิเทศเป็นเครื่องมือสำคัญต่อการพัฒนาประเทศในทุก ๆ ด้าน ถ้าประชาชน ภายในประเทศ รู้จักใช้สารนิเทศมาปรับปรุงการ ดำเนินงาน พัฒนางานที่กำลังกระทำอยู่ก็มี ส่วนช่วยพัฒนาประเทศในทางอ้อม ทั้งนี้เพราะสารนิเทศมีการเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา จึง มีความจำเป็นต่อการติดตามสารนิเทศอยู่เสมอ ประเทศที่เป็นตัวอย่างในสารนิเทศเพื่อการ พัฒนาประเทศที่ดีที่สุดในปัจจุบัน ได้แก่ ประเทศญี่ปุ่น

เป็นที่ยอมรับว่าประเทศญี่ปุ่น เป็นประเทศหนึ่งที่มีความก้าวหน้าทางเศรษฐกิจ มากที่สุดในโลก ปัจจัยที่ทำให้เกิดความสำเร็จ ทางเศรษฐกิจจนสามารถพัฒนาประเทศมาอยู่ ในประเทศชั้นนำของโลกได้แก่ การเรียนรู้สารนิเทศจากการถ่ายทอดเทคโนโลยีจากต่าง ประเทศโดยเฉพาะอย่างยิ่งจากประเทศสหรัฐอเมริกา ประเทศญี่ปุ่นเห็นความสำคัญของ สารนิเทศ การผลิตและการถ่ายทอดเทคโนโลยี ได้ค้นหาวิธีวิจัยและพัฒนาต่อจนสามารถผลิต เทคโนโลยีนั้นส่งกลับไปขายแข่งขันในประเทศสหรัฐอเมริกาและตลาดโลกได้ สารนิเทศที่มีส่วนช่วยพัฒนาประเทศ ได้มาจากการสนับสนุนการจัดตั้งงบประมาณการค้นคว้า และวิจัยซึ่งปรากฏว่า ประเทศญี่ปุ่นมีงบประมาณสำหรับการค้นสารนิเทศทางด้านการวิจัย ประมาณ 9 เปอร์เซนต์ของงบการวิจัยทุกประเทศรวมกัน นับเป็นอันดับที่สามรองจากประเทศ สหรัฐอเมริกา และรุสเซีย

ในการวางแผนการพัฒนาประเทศไทย สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการ เศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ได้สรุปวัตถุประสงค์หลัก 3 ประการในการพัฒนาประเทศไทย คือ

1. รักษาอัตราการขยายตัวทางเศรษฐกิจให้อยู่ในระดับที่เหมาะสมเพื่อให้การเจริญ เติบโตเป็นไปอย่างต่อเนื่อง และมีเสถียรภาพ
2. การกระจายรายได้และการกระจายการพัฒนาไปสู่ภูมิภาคและชนบทให้ กว้างขวางยิ่งขึ้น
3. เร่งรัดพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ คุณภาพชีวิต สิ่งแวดล้อมและ ทรัพยากรธรรมชาติ

นอกจากนี้ส่วนราชการหลายหน่วยงานได้เล็งเห็นถึงความสำคัญของข้อมูลในการใช้ประโยชน์ ต่อการตัดสินใจในการบริหาร ราชการแผ่นดิน ได้จัดทำระบบสารนิเทศเพื่อบริหารภายใน และหลายหน่วยงานมีแผนการดำเนินงานในการปรับปรุงระบบสารนิเทศ ให้สอดคล้อง กับสภาพสังคมสารนิเทศที่เปลี่ยนแปลงไป

กองทัพอากาศเป็นหน่วยราชการใหญ่ มีแผนการที่จะจัดระบบข้อมูลข่าวสารเพื่อใช้บริหารงานสำหรับผู้บังคับบัญชาแต่ละระดับ อย่างเป็นระบบ เพื่อให้ผู้บังคับบัญชาระดับสูง สามารถเรียกใช้ข้อมูลในทุกด้านได้อย่างรวดเร็วทันเหตุการณ์ โดยแบ่งออกเป็น 4 สายงาน คือ สายงานกำลังพลประกอบด้วยทำเนียบกำลังพลบัญชรอาวุโส บัญชีประเมิน สมรรถภาพกำลังพล บัญชีเลื่อนขั้นเงินเดือน สายงานการเงินและการงบประมาณ ได้แก่ ระบบงานควบคุมสถานภาพการใช้เงินงบประมาณ ควบคุมการเบิกจ่ายงบประมาณ การจัดทำ งบประมาณและโครงการต่าง ๆ สายงานยุทธการและการข่าว ได้แก่ ข้อมูลเกี่ยวกับสภาพงาน อาวุธยุทโธปกรณ์ต่าง ๆ แฟ้มแสดงสถานภาพฝูงบิน การวางแผนกำลังเป้าหมาย ข่าวสาร เกี่ยวกับฝ่ายตรงข้าม สายงานส่งกำลังบำรุง ได้แก่ ระบบกำหนดความต้องการ ระบบการ จัดหาพัสดุ และการจัดซื้อ ระบบการควบคุมการเก็บรักษาและการแจกจ่าย

ในการจัดระบบสารนิเทศของกองทัพอากาศดังกล่าว ทางกองทัพอากาศจะเริ่มจัดระบบข้อมูลในแต่ละสายงานให้เป็นมาตรฐาน โดยวิเคราะห์ระบบงานทั้งสายงานและแยก ดำเนินการเป็นระบบย่อยพร้อมทั้งกำหนดความต้องการของผู้บริหารในแต่ละระดับอย่างชัดเจน

ในการที่จะบรรลุจุดประสงค์ในการพัฒนาประเทศของทั้งสำนักงานคณะกรรมการ พัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ตลอดจนกระทรวงกลาโหมดังกล่าว ผู้บริหารของ ประเทศจำเป็นต้องอาศัยข้อมูลในลักษณะต่าง ๆ ทุก ๆ ด้าน และหน่วยงานที่เหมาะสมใน การให้บริการสารนิเทศภายในประเทศที่สำคัญได้แก่ คณะกรรมการอำนวยการและประสานงานระบบสารนิเทศทางวิชาการแห่งชาติ ที่มีหน้าที่ในการกำหนดกรอบนโยบายสารนิเทศภาย ในประเทศให้เกิดประโยชน์ต่อการใช้สารนิเทศเพื่อพัฒนาประเทศในทุก ๆ ด้าน

บทบาทด้านการค้า

การค้าที่ดำเนินไปด้วยดีสำหรับผู้ประกอบการค้า และผู้ขายสินค้านั้นขึ้นอยู่กับการเผยแพร่สารนิเทศทางการค้าที่จัดทำ อยู่อย่างสม่ำเสมอ สารนิเทศทางการค้าหากมีการเผย แพร่มาก ยิ่งทำให้ผู้ต้องการสินค้ากล้าตัดสินใจในการดำเนินงานทางด้านการค้า ในทำนอง เดียวกันหากไม่มีข้อมูลทางการค้าเพียงพอก็อาจทำให้การค้าชะงักงันหรือเกิดความเสียหายได้

กระทรวงพาณิชย์เห็นความสำคัญของสารนิเทศที่มีบทบาทต่อภาระหน้าที่ของกระทรวง ได้กระจายสารนิเทศทางการค้าอย่างสม่ำเสมอ ตั้งงบประมาณเพื่อติดตั้งเครื่องคอมพิวเตอร์ จัดเก็บข้อมูลบริการพ่อค้า ตลอดจนเกษตรกร และการทำถ่ายทอดข้อมูลต่างประเทศจากกรม พาณิชย์สัมพันธ์ให้กับผู้ที่ต้องการสารนิเทศดังกล่าว ข้อมูลของกระทรวงพาณิชย์ที่จะจัดเก็บ และให้บริการจากเครื่องคอมพิวเตอร์ จะแบ่งเป็นสองประเภท คือ ข้อมูลพื้นฐานทั่วไปของจังหวัด เช่น จำนวนประชากร อาชีพ สภาพความเป็นอยู่ และข้อมูลในระดับ การตัดสินใจ เช่น สินค้า พืชที่สำคัญในท้องถิ่น ผู้ประกอบการค้า เป็นต้น ข้อมูลเหล่านี้ล้วนแต่เป็นประโยชน์ต่อการค้า ในประเทศเป็นอย่างยิ่ง

กรมเศรษฐกิจการพาณิชย์ซึ่งเป็นกรมหนึ่งที่สำคัญเช่นเดียวกัน ในกระทรวงพาณิชย์ ได้พัฒนาวิธีการให้ความสำคัญของสารนิเทศ ด้านเศรษฐกิจให้ประชาชนได้รับทราบอย่างทั่วถึง เพื่อเป็นการกระตุ้นให้สังคมในชนบทของประเทศได้ทราบความเคลื่อนไหวทางการค้าอยู่ ตลอดเวลา นายไพฑูรย์ แก้วทอง รัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงพาณิชย์ กล่าวว่า ข้อมูล ข่าวสารของกรมเศรษฐกิจการพาณิชย์ จะลงสู่ต่างจังหวัดมากขึ้น จนถึงระดับหมู่บ้านตำบล มีนโยบายแต่งตั้งผู้สื่อข่าวพาณิชย์ประจำตำบล เหมือนกับผู้สื่อข่าวสาธารณสุข ที่ทางกระทรวง สาธารณสุขได้ทำมานานแล้ว ผู้สื่อข่าวพาณิชย์เป็นผู้คอยสรุปว่าตำบลนั้นควรจะผลิตอะไร มี ช่องทางตลาดอย่างไร นอกจากนี้ ผู้ที่ยังมีบทบาทต่อการใช้สารนิเทศเพื่อการพัฒนาประเทศ ในด้านการค้า ได้แก่ สภาหอการค้าไทย

สภาหอการค้าไทยได้ตอบสนองนโยบายรัฐบาล โดยจัดตั้งหอการค้าจังหวัดใน เวลา 20 ปีที่ผ่านมา เริ่มตั้งแต่มีอยู่เพียง 3 หอการค้า จนกระทั่งในปัจจุบันมีอยู่ทั่วประเทศ 72 จังหวัด

หอการค้าจังหวัดนั้นมีบทบาทในการพัฒนาขีดความเจริญในท้องถิ่น สภาหอการค้าไทย ได้ช่วยในเรื่องของงบประมาณ เมื่อมีการจัดตั้งหอการค้าจังหวัดขึ้นใหม่ ก็ให้งบประมาณ ดำเนินการบ้าง เมื่ออยู่ตัวแล้วก็จะมีการให้การอบรมคณะกรรมการ ระดับผู้บริหารของ หอการค้าจังหวัด

สภาหอการค้าไทยได้เริ่มจัดตั้งศูนย์ข้อมูลระบบข่าวสารการตลาดโดยนำเสนอต่อ คณะกรรมการส่วนภาคเอกชน 3 สถาบัน คือ สภาหอการค้าไทย สภาอุตสาหกรรมไทย และ สมาคมธนาคารไทย ทำให้ทราบข้อมูลทั้งทางด้านการค้า อุตสาหกรรม และการเงินการธนาคาร ของประเทศได้เป็นอย่างดี

บริษัทเอกชน ธนาคารทั่วไป และสถาบันการค้าต่าง ๆ ล้วนแล้วแต่มีสารนิเทศ เพื่อการตัดสินใจทางด้านการค้าทั้งสิ้น เพียงแต่สภาพการจัดเก็บข้อมูลสารนิเทศแตกต่างกัน ไปตามความจำเป็นของการใช้สารนิเทศ

บทบาททางด้านการศึกษา

สังคมสารนิเทศที่ผ่านมาจากอดีตถึงปัจจุบัน ล้วนแล้วแต่ตระหนักถึงความสำคัญ ของการศึกษา แต่ละประเทศรวบรวมสารนิเทศ ทุกชนิด เพื่อการศึกษาของคนในประเทศเป็น หลักก่อน มีการสนับสนุนการจัดตั้งห้องสมุดและศูนย์สารนิเทศต่าง ๆ เพื่อมุ่งหวัง ให้เป็นศูนย์กลางการให้บริการสารนิเทศเพื่อการศึกษา มีการแปลหนังสือจากภาษาหนึ่งไปสู่อีกภาษาหนึ่ง เพื่อให้สารนิเทศ แพร่หลายและเป็นการพัฒนาประเทศทางอ้อม สื่อสารนิเทศเพื่อการศึกษา จึงมีจำนวนมากและเพิ่มขึ้นมากในแต่ละปี

ประเทศต่าง ๆ ทั่วโลกล้วนแต่มีหน่วยงานทางการศึกษาที่รับผิดชอบในการผลิต สารนิเทศเพื่อการศึกษา เช่น กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ มีหน้าที่โดยตรงต่อการ ผลิตตำรา เพื่อการศึกษาในระดับต่ำกว่าอุดมศึกษา หนังสือที่ผลิต ได้แก่ หนังสือแบบเรียน คู่มือครู หนังสืออ่านเพิ่มเติม หนังสือส่งเสริมการอ่าน เป็นต้น หน่วยงานทางวิชาการ ของสถาบันการศึกษาต่างๆ ผลิตตำราเพื่อประกอบ การเรียนการสอน เช่น ตำราของ มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช เป็นต้น

สารนิเทศเพื่อใช้ประกอบการเรียนการสอนเหล่านี้ ล้วนแต่มีบทบาทในการส่งเสริมระบบการศึกษาภายในประเทศ ให้เกิด การศึกษาได้อย่างต่อเนื่องและมีผลต่อการพัฒนาประเทศ โดยส่วนรวม สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาแห่งชาติ ซึ่งเป็นหน่วยงาน ที่สำคัญอีกหน่วยหนึ่ง ทางด้านการจัดการศึกษาได้ดำเนินการจัดระบบข้อมูลการศึกษาระดับจังหวัด เพื่อใช้ประโยชน์ ในการทำสารนิเทศไปใช้วางแผนและวินิจฉัยปัญหาและความต้องการดัานการศึกษาของจังหวัด แต่ละจังหวัดอยู่ในขณะนิ้ ขัอมูลทางด้านการศึกษาจะเป็นข้อมูลที่จำเป็นในแต่ละท้องถิ่น เพราะมี สถาบันการศึกษาอยู่ในทุกๆท้องถิ่น แต่ละสถาบันการศึกษา ล้วนแล้วแต่มีส่วนร่วมในการพัฒนา คุณภาพชีวิต เศาษฐกิจ และ สังคม สารนิเทศจึงมีบทบาทต่อการพัฒนาการศึกษาภายในประเทศ ดังกล่าว

บทบาทด้านการเมืองการปกครอง

สารนิเทศต่าง ๆ มีบทบาทต่อการส่งเสริมระบอบการเมืองภายในประเทศช่วย ให้ประชาชนเกิดความเข้าใจต่อการปกครอง ของบ้านเมือง หากคนในประเทศสนใจสารนิเทศ ที่เกี่ยวข้องกับนโยบายการปฏิบัติหน้าที่ของราชการ และมีส่วนช่วยต่อการเข้าใจ สภาพปัญหา ของบ้านเมือง ประเทศชาติก็จะเกิดการพัฒนาและดำเนินการปกครองไปได้อย่างราบรื่น

คณะรัฐบาลได้เห็นความสำคัญของการสื่อสารนิเทศในการนำไปใช้กับประชาชน ควบคู่ไปกับการสนับสนุนให้ประชาชน ได้รับทราบสารนิเทศเพื่อทราบนโยบายการบริหารบ้านเมือง จากฝ่ายรัฐบาล โดยการให้จังหวัดแต่ละจังหวัดตั้งศูนย์ข้อมูลของจังหวัด เพื่อเป็นคลังรวบรวม ข้อมูลพื้นฐานเพื่อเป็นประโยชน์ต่อการนำไปวางแผนงานทางด้านการปกครอง ด้านการให้บริการ ของรัฐ ด้านการพัฒนาสังคม ด้านความมั่นคงและด้านอื่น ๆ สารนิเทศดังกล่าวจะมีบทบาทเพื่อใช้ประโยชน์ด้านการเมืองการปกครอง ต่อไปในอนาคต

บทบาทด้านอุตสาหกรรม

ประเทศที่จัดว่าเป็นประเทศที่กำลังพัฒนา ส่วนใหญ่แล้วมักมีลักษณะการพัฒนา ทางด้านอุตสาหกรรมเป็นหลัก สารนิเทศจึงมีส่วนสำคัญต่อการพัฒนาประเทศ ผู้ประกอบ การลงทุนจะต้องศึกษาถึงสารนิเทศต่าง ๆ อย่างลึกซึ้งก่อนที่จะ ประกอบการอุตสาหกรรม รัฐบาลจำเป็นต้องหาวิธีการสนับสนุนให้นักธุรกิจได้สารนิเทศเพื่อประกอบการอุตสาหกรรมให้นักลงทุน ได้ทราบ ยิ่งอุตสาหกรรมได้รับการพัฒนาให้ลงทุนมาก ยิ่งต้องมีความจำเป็นต่อการเผยแพร่สารนิเทศนั้น ๆ ให้มากตามลำดับ

การถ่ายทอดเทคโนโลยีสารนิเทศเพื่อพัฒนาอุตสาหกรรมในประเทศ เป็นสิ่ง จำเป็นอย่างยิ่ง ดังเช่น ประเทศญี่ปุ่นมีการพัฒนาสารนิเทศในระดับที่พร้อมที่จะรับการถ่าย ทอดเทคโนโลยีในระดับสูงได้ และในประเทศไทย รัฐบาลไทยมีนโยบายที่จะส่งเสริมสินค้า ส่งออกเป็นหลัก และขยายตลาดอุตสาหกรรมให้ใหญ่พอที่จะรองรับการถ่ายทอดเทคโนโลยี จากต่างประเทศได้มากยิ่งขึ้น โครงการหลักใหญ่ ๆ ในการพัฒนาประเทศไปสู่กลุ่มประเทศ อุตสาหกรรมใหญ่ เช่น โครงการพัฒนา พื้นที่ชายฝั่งทะเลตะวันออก โครงการพัฒนาภาคใต้ และโครงการพัฒนาภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ล้วนแต่จะต้องรวบรวมสารนิเทศ เพื่อมาใช้ประโยชน์ กับโครงการต่าง ๆ ดังกล่าวอย่างเต็มที่

บทบาททางด้านวัฒนธรรม

สารนิเทศที่มีอยู่กระจัดกระจายจำนวนมาก มีบทบาทเกี่ยวเนื่องกับสภาพสังคมและ วัฒนธรรมมาตั้งแต่สมัยโบราณจนถึงปัจจุบัน สภาพของสารนิเทศในรูปของหนังสือ วารสาร เอกสาร ตลอดจนโสตทัศนวัสดุต่าง ๆ มีการจัดเก็บและให้บริการในห้องสมุดและศูนย์สาร นิเทศอยู่แล้ว สารนิเทศที่เกี่ยวข้องกับวัฒนธรรมมีส่วนสำคัญในการรักษา เอกลักษณ์ของชาติ ทำให้คนในชาติได้ตระหนักในศักดิ์ศรี ในความเป็นชาติของตน ยังผลให้เกิด ความสามัคคีในหมู่คณะ และทำให้ประเทศชาติมีความมั่นคง วัฒนธรรมมีส่วนช่วยในการพัฒนา จิตใจของประชาชน มีส่วนเกื้อกูลในการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม ทำให้ประชาชนในสังคมและ ประเทศชาติมีความร่มเย็นเป็นสุข

เอกสารทางด้านวัฒนธรรมในแต่ละประเทศมีมากมาย ทั้งนี้เพราะเกิดจากการ สะสมสารนิเทศมาอย่างสืบเนื่อง เป็นหน้าที่ของนักสารนิเทศรุ่นหลังจะต้องช่วยกันถ่ายทอด สารนิเทศทางวัฒนธรรมที่มีอยู่จำนวนมากให้มีการเผยแพร่ เพื่อถ่ายทอดสิ่งดีงามทางวัฒนธรรม ต่อไป

สารนิเทศที่มีอยู่จำนวนมากมายในห้องสมุดและศูนย์สารนิเทศต่าง ๆ ให้ประโยชน์อย่างมหาศาลแก่ผู้ใช้สารนิเทศเหล่านั้น นับวันจำนวนสารนิเทศจะยิ่งทวีจำนวน ตามสภาพการทะลักทะลายของข่าวสารที่มีเพิ่มขึ้นทุกวัน ผู้ใช้จึงประสบปัญหาเกี่ยวกับการใช้ สารนิเทศที่มีอยู่เป็นจำนวนมาก และยังมีปัญหาต่อความซ้ำซ้อนในการให้บริการสารนิเทศ ทั้งนี้เพราะมีแหล่งข้อมูลทางวิชาการหลายแห่ง ที่ดำเนินงานในสภาพต่างฝ่ายต่างทำ ขาดการ เชื่อมโยงและเป็นระบบเดียวกันในเรื่องของสารนิเทศ ทำให้มีการสิ้นเปลืองและล่าช้า ต่อการได้รับ สารนิเทศ สังคมในสารนิเทศในปัจจุบันจึงต่างตื่นตัวต่อการจัดระบบสารนิเทศ และกำหนดนโยบายสารนิเทศเป็นการเฉพาะ แต่ละประเทศ และวางแผนเพื่อใช้ประโยชน์ในระดับนานาชาติได้ต่อไป

คุณหญิงแม้นมาส ชวลิต ได้อธิบายความสำคัญและบทบาทของสารนิเทศว่า เป็นรากฐานอันจำเป็นสำหรับความก้าวหน้า ของอารยธรรมและสังคม เป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการสร้างสรรค์ หรือการใช้ทรัพยากรเป็นสิ่งที่ขาดไม่ได้ในการตัดสินใจ เป็นองค์ประกอบที่จะต้องใช้ในการพัฒนาเศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรม การที่ประเทศต่าง ๆ ได้พัฒนาแล้วย่อมแสดงให้เห็นว่า สารนิเทศได้ช่วยพัฒนา ประเทศในด้านต่าง ๆ และด้วยวิธีดำเนินงานที่เป็นระบบ ระบบสารนิเทศจึงมีความสำคัญต่อการพัฒนา ประเทศโดยส่วนรวม

หน้าสารบัญ